Egzersiz; “kas gruplarının kontraksiyon ve relaksasyonu ile gerçekleşen kas direncini, eklem fonksiyonlarını korumak ve sürdürmek amacı ile yapılan çalışmaların bütününe” verilen addır.

Fiziksel aktivite, enerji harcaması gerektiren kas iskelet sistemi tarafından üretilen vücudun herhangi bir hareketi olarak tanımlanmaktadır. Egzersiz fiziksel aktivitenin alt sınırı olarak kabul edilmektedir.

Son yıllarda egzersiz kronik hastalıkları önleme ve rehabilite etmede önemli bir müdahale aracı olarak kabul edilmektedir. Ancak, böbrek hastalarında inaktiviteye bağlı olarak ortaya çıkan kas güçsüzlüğü ve kas direncinin azalması, hastaların egzersiz yapmalarını önemli ölçüde engellemektedir.

Egzersizin amacı; oksijen dağılımını ve metabolik fonksiyonu düzenlemek, kuvvet ve dayanıklılığı geliştirmek ve kas-eklem hareketlerini desteklemektir.

Böbrek hastalıklarında egzersizin potansiyel faydaları bulunmaktadır. Genel olarak egzersizin gelişim sağladığı alanlar; egzersiz kapasitesi, kuvvet, dayanıklılık, fonksiyonel kapasite, yaşam kalitesi, kan basıncı kontrolü, diyabet kontrolü ve sağ kalımın artmasıdır.

Fiziksel egzersiz, diyaliz tedavisi alan hastaların egzersiz kapasitesini, kas gücünü, fonksiyonel kapasitesini ve yaşam kalitesini geliştirdiğini, kan basıncı kontrolü sağladığını, diyabet gelişim riskini ve kardiyovasküler hastalık riskini azalttığını, depresyon ve anksiyete semptomlarını hafiflettiğini, sağ kalım ve diyaliz etkinliğini artırdığı belirtilmektedir.

Diyaliz hastalarında yapılan 3 ve 6 aylık egzersiz programlarının incelendiği çalışmalarda; egzersiz sonrası diyaliz hastalarının kan basıncı kontrolünde artış olduğu ve antihipertansif ilaç alım dozunun da azaldığı gözlemlenmiştir. Dokuz haftalık bisiklet egzersiz programının incelendiği bir diğer çalışmada; hastaların kardiyopulmoner fitness ve dayanıklılığında, kas gücünde, çabuk yorulmama ve fiziksel fonksiyonda olumlu bir gelişme olduğu gösterilmiştir.

Ayrıca 6 aylık aerobik egzersiz programından sonra kas morfolojisindeki değişikliklerin incelendiği biyopsi çalışmasında; atrofiye uğramış kas lifinde düzelmenin görüldüğü, ayrıca kas lifini onarma ve boyutunu arttırma gibi fonksiyonlarına sahip olan kas iskelet sisteminin kapillarizasyonunda gelişme olduğu belirtilmektedir.

Egzersizin Tipleri ve Rehabilitasyon Programı

KBY hastalarında egzersizi içeren rehabilitasyon programı;

• Diyaliz uygulanmayan günlerde gözlem altında yapılan program,
• Diyaliz ünitesinde hemodiyalizin ilk saatlerinde yapılan rehabilitasyon programı ve ev egzersiz programı olmak üzere üç şekilde uygulanabilmektedir

Diyaliz hastaları için egzersiz programında genellikle üç tip egzersiz önerilmektedir. Bunlar;

• Aerobik egzersiz
• Güçlendirme egzersizi
• Kombine aerobik ve dirençli egzersiz prog- ramıdır.

Aerobik Egzersiz

• Aerobik egzersiz (hem diyaliz sırasında hem de diyaliz olmayan günlerde) hemodiyaliz hastalarında kullanılan en yaygın egzersiz çeşididir. Diyaliz sırasındaki egzersiz eğitim programları iç sabit bisikletin (hastanın yatağının üzerinde ya da hastanın HD koltuğunun önünde) kullanılmasıyla gerçekleşir. Diyaliz olmayan günlerdeki egzersiz programları yürüme ve orta şiddetli koşudan bisiklete ve diğer daha şiddetli aktivitelere kadar değişmektedir.
• Aerobik egzersizin fizyolojik sistemler üzerinde iyi belirlenmiş faydalarının ötesinde, psikolojik ve zihinle alakalı çeşitli yararları da sağladığı bilinmektedir.
• SDBY hastalarında aerobik egzersizin VO2 pik üzerine olan etkisini inceleyen birçok çalışma yapılmıştır. Bu çalışmalarda egzersizin süresi ve yoğunluğu farklılık gösterse de, başlangıçta hafif düzeyde başlanıp egzersizin şiddeti giderek arttırılmıştır.
• Çalışmalarda hastalara günde 30 dakika (dk) olmak üzere haftada 3 gün 8 haftadan daha uzun (çoğu çalışma 3-6 ay) aerobik egzersiz programı uygulanmıştır. Aerobik egzersizin 8 hafta - 6 ay uygulandığında ortalama VO2 pik düzeyini yaklaşık %15-%17 oranında arttırdığı görülmüştür.
• Aerobik egzersiz programı sonrası depresyon ve anksiyete skorlarında azalma olduğu da gösterilmiştir. Ouzouni ve ark (2009) haftada 3 gün diyaliz günleri sırasında yapılan 60-90 dakikalık 10 hafta süren egzersiz programından sonra depresyon seviyesinin %39.4 azaldığını göstermiştir.

Güçlendirme Egzersizi

• Güçlendirme egzersizi kronik hemodiyaliz hastalarında başarılı bir şekilde yaygın olarak uygulanan bir diğer egzersiz formudur. Hastalar hemodiyaliz sırasında ve/veya evde vücut ağırlıklarıyla çeşitli ev egzersizleri içerisinde elastik bant ya da bilek/ayak ağırlıklarını kullanırlar.
• Headley ve ark hemodiyaliz alan 10 hasta grubunun gözlem altında ve evde 12 haftalık güçlendirme egzersiz programının sonuçlarını bildirmiştir. Gözlem altında tüm vücudu çalıştıra- cak 8-9 adet kondüsyon aleti ile ağırlık çalışması ve evde ise Theraband ile egzersiz programı düzenlemişlerdir. Programın sonunda hastaların fiziksel performanslarının, 6 dakika yürüme me- safesinin arttığı ayrıca yürüme hızlarında da artış olduğunu göstermiştir. Program esnasında hiçbir hastada komplikasyon bildirilmemiştir.

Kombine Aerobik ve Dirençli Egzersiz

• Aerobik egzersiz ve dirençli egzersizin birlikte kullanıldığı çalışmalarda, yürüme kapasitesi, merdiven çıkma, merdiven inme gibi performanslarda ve kuadriseps ve harmstring kaslarının gücünde artış olduğu gözlenmiştir.
• Kouidi ve ark (1998) uzun süre hemodiyalize giren hastalara diyalize girmedikleri günlerde 6 ay boyunca haftada 3 gün 90 dakikalık rehabili- tasyon programı uygulamışlardır.
• Program 50 dakika aerobik egzersiz, 10 dakika düşük ağırlıkta güçlendirme egzersizi, 10 dakika germe egzersizi ile 10’ar dakika ısınma ve soğuma periyodunu içermiştir.
• Program sonunda VO2 pik değerinin %48, tip 1 kas lifi alan ortalamasının %25.9, tip 2 kas lifi alan ortalamasının %23.7 oranında arttırmada güçlendirme egzersizlerinin aerobik egzersizlere ek katkı sağladığı sonucuna varmışlardır.
• Orcy ve ark (2012)’nın randomize kontrollü çalışmasında, hemodiyaliz hastalarında aerobik ve dirençli egzersiz programının birlikte kullanılması sadece dirençli egzersiz kullanımına göre fonksiyonel performansı arttırmada daha etkili olduğunu göstermiştir.
• Hemodiyaliz sırasında aerobik ve direnç egzersiz eğitiminin birlikte kullanılması, hemodiyaliz hastalarında ayrıca depresyonun tedavi edilmesinde de etkili bir yaklaşım olduğu bildirilmiştir.

Sonuç ve Öneriler

Diyaliz hastalarını egzersiz yapmaya teşvik etmede bazı stratejilerin faydalı olacağı düşünülmektedir. Bu stratejiler;

• Hastaların sağlık durumu ve yaşam stilini göz önünde bulundurarak egzersizin potansiyel faydaları hakkında hastaların bilgilendirilmesi,
• Hastaların hoşlandığı ve yaşam stiline uygun aktiviteleri seçmesi,
• Bireysel olarak uygun ve gerçekleştirilebilir amaçların belirlenmesi,
• Potansiyel zorluklar için çözümlerin ele alınması ve eylem planının uygulanması,
• Gelişmelerin izlenmesi ve kaydedilmesidir.

Multidisipliner nefroloji ekibi, fiziksel aktivite ve düzenli egzersizleri teşvik etmede ve bunları klinik uygulamaya dahil etmede tamamlayıcı bir role sahiptir. Sağlık profesyonellerinin hedefi; her bir hastaya spesifik egzersiz programı ayarlayabilmek ve hastalara aktif bir yaşam biçimi kazandırabilmektir.